Shkaktarėt e vuajtjeve nė shekullin XX
Shekulli i njėzetė, tė cilin sapo e kemi lėnė pas, ishte shekull luftrash e konfliktesh, qė ēuan nė katastrofa, dhimbje, masakra, varfėri e shkatėrrime tė pallogaritshme. Miliona njerėz u vranė, u masakruan, u braktisėn e u lanė nė kthetrat e urisė e tė vdekjes, nė mėshirė tė fatit, pa shtėpi a njė vend ku tė fusnin kokėn, pa mbrojtje apo mbėshtetje. Tė gjitha kėto: nė emėr tė disa ideologjive tė gabuara. Pothuajse tė gjitha vuajtjet dhe katastrofat mbajnė vulėn e tiranėve dhe diktatorėve: Stalin, Lenin, Trock, Mao Ce Dun, Pol Pot, Hitler, Musolin, Franko Disa prej kėtyre diktatorėve i bashkonte njė ideologji, ndėrsa disa tė tjerė ishin armiq pėr vdekje. Pėr arsyen e thjeshtė se ideologjitė e tyre binin nė kundėrshtim me njėra-tjetrėn, ata e zhytėn shoqėrinė njerėzore nė konflikte, nxitėn vėllavratjen, i futėn njerėzit nė luftė me njėri-tjetrin, i bėnė tė hedhin bomba, tė djegin shtėpi, tė dalin nė demonstrata tė pakontrolluara, tė rrihnin pa mėshirė tė rinjtė, tė vjetrit, gratė, burrat e fėmijėt, tė pushkatonin tė pafajshmit Ishin aq mizorė sa ia vinin armėn nė kokė dikujt dhe, duke e parė nė sy, e vrisnin e mė pas ia shkelnin trupin me kėmbė, vetėm e vetėm se ai pėrkrahte njė ide tjetėr.
Kjo ėshtė njė pėrmbledhje e shkurtėr e tmerreve tė shekullit XX qė sapo e kemi lėnė pas: njerėz qė mbėshtetnin ide tė papajtueshme e qė e mbytėn njerėzimin nė dhembje e gjak pėr tė mbėshtetur kėto ideologji. Fashizmi dhe komunizmi zėnė vendin e parė nė listėn e ideologjive qė i bėnė njerėzit tė vuajnė ato ditė tė zeza. Kėto ideologji konsiderohen armike tė pėrbetuara tė njėra-tjetrės, por e vėrteta ėshtė se ato ushqeheshin nga njė burim i vetėm. Falė tij, ato ishin nė gjendje tė bėnin pėr vete njė pjesė tė madhe tė shoqėrive ku u shfaqėn. Ky burim s'e ka tėrhequr kurrė vėmendjen e opininit publik, por ka qėndruar gjithmonė nė prapaskenė dhe u ka treguar pėrherė njerėzve fytyrėn e tij, nė dukje, tė pafajshme. Ky burim ėshtė filozofia materialiste dhe "pėrshtatja nė natyrė e saj", e cila njihet me emrin DARVINIZEM.
Darvinizmi u shfaq nė shekullin XIX si pėrforcim i njė miti, qė i kishte rrėnjėt nga samerianėt dhe grekėt e lashtė, prej biologut amator Ēarls Darvin. Qė prej asaj kohe, Darvinizmi ka pėrbėrė idenė themelore tė gjitha ideologjive qė i kanė shkaktuar kaq shumė fatkeqėsi njerėzimit. Nėn njė maskė tė ashtuquajtur shkencore, ai bėri tė mundur qė kėto ideologji dhe masat praktike tė marra nga mbėshtetėsit e tyre tė fitojnė njė ligjshmėri tė rreme. Me anė tė kėsaj ligjshmėrie tė rreme, teoria e evolucionit shumė shpejt u nda nga shkencat e biologjisė apo paleontologjisė dhe filloi tė futej nė fusha tė tjera, si historia, politika, jeta shoqėrore etj. Meqė disa prej pretendimeve tė Darvinizmit mbėshtesnin njė sėrė rrymash, qė filluan tė formohen nė shekullin XIX, ai fitoi mbėshtetjen e gjerė tė ndjekėsve tė kėtyre rrymave. Nė mėnyrė tė veēantė, njerėzit filluan tė formonin idenė se ekziston "njė luftė pėr mbijetesė" mes qenieve tė gjalla nė natyrė dhe, si rrjedhim, ideja se "i forti mbijeton dhe tė tjerėt humbin e shkojnė drejt zhdukjes" filloi tė pėrdorej edhe pėr mendimin dhe sjelljen njerėzore. Kur pretendimi i Darvinizmit, se natyra ėshtė njė vend pėrleshjesh e konfliktesh, nisi tė vlejė edhe pėr qeniet njerėzore, trilli i Hitlerit pėr tė krijuar njė racė superiore, pretendimi i Marksit se "historia e njerėzimit ėshtė historia e luftės sė klasave", ideja kapitaliste qė "i forti bėhet mė i fortė nė kurriz tė mė tė dobtit", kolonizimi i vendeve tė botės sė tretė nga vendet imperialiste dhe trajtimi i tyre nė mėnyrė ēnjerėzore, bashkė me faktin qė njerėzit me ngjyrė ende pėrballen me sulme e diskriminime racore, qė tė gjitha kėto gjetėn njėfarė justifikimi.
Pavarėsisht se edhe vetė ėshtė evolucionist, Robert Rait (Robert Wright), autor i librit "The Moral Animal", i pėrmbledh katastrofat qė i ka sjellė historisė sė njerėzimit teoria e evolucionit nė kėtė mėnyrė:
Teoria evolucioniste, nė fund tė fundit, ka njė histori tė gjatė e mjaft tė ndyrė nė zbatimin praktik tė saj nė ēėshtjet njerėzore. Pasi u pėrzie me filozofinė politike nė mbarim tė shekullit XIX, pėr tė formuar ideologjinė e njohur si "Darvinizmi Social", ajo u shndėrrua nė lodėr nė duart e racistėve, fashistėve dhe kapitalistėve mė tė pashpirt.1
Siē do tė shikojmė nė kėtė libėr, Darvinizmi nuk ėshtė thjesht njė teori qė tenton tė shpjegojė prejardhjen e jetės e qė nuk del jashtė fushės sė njohurive shkencore. Darvinizmi ėshtė njė dogmė qė mbrohet ende me kryeneēėsi nga mbėshtetės tė ideologjive tė caktuara, megjithėse ėshtė krejt e pavlefshme nga pikėpamja shkencore. Nė ditėt tona, shumė shkencėtarė, politikanė dhe ideologė, pavarėsisht nėse janė apo jo tė vetėdijshėm pėr fytyrėn e vėrtetė e tė ligė tė Darvinizmit, i ofrojnė mbėshtetjen e tyre kėsaj dogme. Nėse njerėzimi do tė kuptojė mungesėn e bazės shkencore tė kėsaj teorie, qė shėrben si burim frymėzimi pėr diktatorė mizorė dhe rryma mendimi tė pamėshirshme dhe egocentrike, kjo do shėnojė fundin e kėtyre ideologjive tė dėmshme. Tė ligėt nuk do tė jenė nė gjendje tė vetėmbrohen duke thėnė: "Ky ėshtė ligj i natyrės". Ata nuk do tė kenė mė mbėshtetje tė ashtuquajtur shkencore pėr botėkuptimin e tyre egoist. Kur tė pėrmbyset ideja e Darvinizmit, rrėnja e ideologjive tė dėmshme, vetėm njė e vėrtetė do tė mbetet: Tė gjitha qeniet njerėzore dhe vetė universi janė krijuar prej Zotit. Njerėzit qė do tė kuptojnė kėtė, do tė kuptojnė, gjithashtu, se e vetmja e vėrtetė gjendet nė librin e shenjtė qė Ai na ka zbritur neve. Kur shumica e njerėzve ta kuptojnė kėtė tė vėrtetė, vendin e dhimbjes, shqetėsimeve, padrejtėsive dhe varfėrisė nė botė do ta zėrė, ndershmėria, mirėqenia, shėndeti dhe begatia. Pėr tė arritur kėtė, ēdo ide e gabuar dhe e dėmshme pėr njerėzimin duhet tė mposhtet e tė lihet tė kalbet nga ideja e shenjtė qė do tė sjellė mirėsi pėr njerėzit.
Qėllimi i kėtij libri ėshtė t'u tregohet atyre qė e mbrojnė Darvinizmin pa e njohur anėn e tij tė errėt, se ēfarė janė duke mbėshtetur nė tė vėrtetė dhe, nė tė njėjtėn kohė, t'u sqarohet se ēfarė pėrgjegjėsie mbajnė, nėqoftėse pretendojnė se nuk e shohin realitetin e vėrtetė tė tij. Njė tjetėr qėllim ėshtė qė tė paralajmėrohen edhe ata qė nuk e besojnė Darvinizmin, por nuk e konsiderojnė si njė rrezik qė i kanoset njerėzimit.
Shekulli i njėzetė, tė cilin sapo e kemi lėnė pas, ishte shekull luftrash e konfliktesh, qė ēuan nė katastrofa, dhimbje, masakra, varfėri e shkatėrrime tė pallogaritshme. Miliona njerėz u vranė, u masakruan, u braktisėn e u lanė nė kthetrat e urisė e tė vdekjes, nė mėshirė tė fatit, pa shtėpi a njė vend ku tė fusnin kokėn, pa mbrojtje apo mbėshtetje. Tė gjitha kėto: nė emėr tė disa ideologjive tė gabuara. Pothuajse tė gjitha vuajtjet dhe katastrofat mbajnė vulėn e tiranėve dhe diktatorėve: Stalin, Lenin, Trock, Mao Ce Dun, Pol Pot, Hitler, Musolin, Franko Disa prej kėtyre diktatorėve i bashkonte njė ideologji, ndėrsa disa tė tjerė ishin armiq pėr vdekje. Pėr arsyen e thjeshtė se ideologjitė e tyre binin nė kundėrshtim me njėra-tjetrėn, ata e zhytėn shoqėrinė njerėzore nė konflikte, nxitėn vėllavratjen, i futėn njerėzit nė luftė me njėri-tjetrin, i bėnė tė hedhin bomba, tė djegin shtėpi, tė dalin nė demonstrata tė pakontrolluara, tė rrihnin pa mėshirė tė rinjtė, tė vjetrit, gratė, burrat e fėmijėt, tė pushkatonin tė pafajshmit Ishin aq mizorė sa ia vinin armėn nė kokė dikujt dhe, duke e parė nė sy, e vrisnin e mė pas ia shkelnin trupin me kėmbė, vetėm e vetėm se ai pėrkrahte njė ide tjetėr.
Kjo ėshtė njė pėrmbledhje e shkurtėr e tmerreve tė shekullit XX qė sapo e kemi lėnė pas: njerėz qė mbėshtetnin ide tė papajtueshme e qė e mbytėn njerėzimin nė dhembje e gjak pėr tė mbėshtetur kėto ideologji. Fashizmi dhe komunizmi zėnė vendin e parė nė listėn e ideologjive qė i bėnė njerėzit tė vuajnė ato ditė tė zeza. Kėto ideologji konsiderohen armike tė pėrbetuara tė njėra-tjetrės, por e vėrteta ėshtė se ato ushqeheshin nga njė burim i vetėm. Falė tij, ato ishin nė gjendje tė bėnin pėr vete njė pjesė tė madhe tė shoqėrive ku u shfaqėn. Ky burim s'e ka tėrhequr kurrė vėmendjen e opininit publik, por ka qėndruar gjithmonė nė prapaskenė dhe u ka treguar pėrherė njerėzve fytyrėn e tij, nė dukje, tė pafajshme. Ky burim ėshtė filozofia materialiste dhe "pėrshtatja nė natyrė e saj", e cila njihet me emrin DARVINIZEM.
Darvinizmi u shfaq nė shekullin XIX si pėrforcim i njė miti, qė i kishte rrėnjėt nga samerianėt dhe grekėt e lashtė, prej biologut amator Ēarls Darvin. Qė prej asaj kohe, Darvinizmi ka pėrbėrė idenė themelore tė gjitha ideologjive qė i kanė shkaktuar kaq shumė fatkeqėsi njerėzimit. Nėn njė maskė tė ashtuquajtur shkencore, ai bėri tė mundur qė kėto ideologji dhe masat praktike tė marra nga mbėshtetėsit e tyre tė fitojnė njė ligjshmėri tė rreme. Me anė tė kėsaj ligjshmėrie tė rreme, teoria e evolucionit shumė shpejt u nda nga shkencat e biologjisė apo paleontologjisė dhe filloi tė futej nė fusha tė tjera, si historia, politika, jeta shoqėrore etj. Meqė disa prej pretendimeve tė Darvinizmit mbėshtesnin njė sėrė rrymash, qė filluan tė formohen nė shekullin XIX, ai fitoi mbėshtetjen e gjerė tė ndjekėsve tė kėtyre rrymave. Nė mėnyrė tė veēantė, njerėzit filluan tė formonin idenė se ekziston "njė luftė pėr mbijetesė" mes qenieve tė gjalla nė natyrė dhe, si rrjedhim, ideja se "i forti mbijeton dhe tė tjerėt humbin e shkojnė drejt zhdukjes" filloi tė pėrdorej edhe pėr mendimin dhe sjelljen njerėzore. Kur pretendimi i Darvinizmit, se natyra ėshtė njė vend pėrleshjesh e konfliktesh, nisi tė vlejė edhe pėr qeniet njerėzore, trilli i Hitlerit pėr tė krijuar njė racė superiore, pretendimi i Marksit se "historia e njerėzimit ėshtė historia e luftės sė klasave", ideja kapitaliste qė "i forti bėhet mė i fortė nė kurriz tė mė tė dobtit", kolonizimi i vendeve tė botės sė tretė nga vendet imperialiste dhe trajtimi i tyre nė mėnyrė ēnjerėzore, bashkė me faktin qė njerėzit me ngjyrė ende pėrballen me sulme e diskriminime racore, qė tė gjitha kėto gjetėn njėfarė justifikimi.
Pavarėsisht se edhe vetė ėshtė evolucionist, Robert Rait (Robert Wright), autor i librit "The Moral Animal", i pėrmbledh katastrofat qė i ka sjellė historisė sė njerėzimit teoria e evolucionit nė kėtė mėnyrė:
Teoria evolucioniste, nė fund tė fundit, ka njė histori tė gjatė e mjaft tė ndyrė nė zbatimin praktik tė saj nė ēėshtjet njerėzore. Pasi u pėrzie me filozofinė politike nė mbarim tė shekullit XIX, pėr tė formuar ideologjinė e njohur si "Darvinizmi Social", ajo u shndėrrua nė lodėr nė duart e racistėve, fashistėve dhe kapitalistėve mė tė pashpirt.1
Siē do tė shikojmė nė kėtė libėr, Darvinizmi nuk ėshtė thjesht njė teori qė tenton tė shpjegojė prejardhjen e jetės e qė nuk del jashtė fushės sė njohurive shkencore. Darvinizmi ėshtė njė dogmė qė mbrohet ende me kryeneēėsi nga mbėshtetės tė ideologjive tė caktuara, megjithėse ėshtė krejt e pavlefshme nga pikėpamja shkencore. Nė ditėt tona, shumė shkencėtarė, politikanė dhe ideologė, pavarėsisht nėse janė apo jo tė vetėdijshėm pėr fytyrėn e vėrtetė e tė ligė tė Darvinizmit, i ofrojnė mbėshtetjen e tyre kėsaj dogme. Nėse njerėzimi do tė kuptojė mungesėn e bazės shkencore tė kėsaj teorie, qė shėrben si burim frymėzimi pėr diktatorė mizorė dhe rryma mendimi tė pamėshirshme dhe egocentrike, kjo do shėnojė fundin e kėtyre ideologjive tė dėmshme. Tė ligėt nuk do tė jenė nė gjendje tė vetėmbrohen duke thėnė: "Ky ėshtė ligj i natyrės". Ata nuk do tė kenė mė mbėshtetje tė ashtuquajtur shkencore pėr botėkuptimin e tyre egoist. Kur tė pėrmbyset ideja e Darvinizmit, rrėnja e ideologjive tė dėmshme, vetėm njė e vėrtetė do tė mbetet: Tė gjitha qeniet njerėzore dhe vetė universi janė krijuar prej Zotit. Njerėzit qė do tė kuptojnė kėtė, do tė kuptojnė, gjithashtu, se e vetmja e vėrtetė gjendet nė librin e shenjtė qė Ai na ka zbritur neve. Kur shumica e njerėzve ta kuptojnė kėtė tė vėrtetė, vendin e dhimbjes, shqetėsimeve, padrejtėsive dhe varfėrisė nė botė do ta zėrė, ndershmėria, mirėqenia, shėndeti dhe begatia. Pėr tė arritur kėtė, ēdo ide e gabuar dhe e dėmshme pėr njerėzimin duhet tė mposhtet e tė lihet tė kalbet nga ideja e shenjtė qė do tė sjellė mirėsi pėr njerėzit.
Qėllimi i kėtij libri ėshtė t'u tregohet atyre qė e mbrojnė Darvinizmin pa e njohur anėn e tij tė errėt, se ēfarė janė duke mbėshtetur nė tė vėrtetė dhe, nė tė njėjtėn kohė, t'u sqarohet se ēfarė pėrgjegjėsie mbajnė, nėqoftėse pretendojnė se nuk e shohin realitetin e vėrtetė tė tij. Njė tjetėr qėllim ėshtė qė tė paralajmėrohen edhe ata qė nuk e besojnė Darvinizmin, por nuk e konsiderojnė si njė rrezik qė i kanoset njerėzimit.